سیاره‌ی آبی (۱) – قسمت اول

مقدمه

نمی‌دانم چقدر به حیات وحش علاقمندم! آخر آنچنان با این مقوله از نزدیک برخورد نداشتم و غیر از دوره‌ی کوتاهی از بچگیم -که مثل خیلی از بچه‌های هم‌ولایتی، تفریح عمده‌ام گشت و گذار در باغها و صحراها و جمع‌آوری ملخ و جک و جانورهایی از این دست بوده- خیلی اهل طبیعت و طبیعت‌گردی نبوده‌ام. اما به هر حال همیشه از ورق زدن کتابهای مصور مربوط به حیات وحش لذت می‌برده‌ام، همچنان که از دیدن عکسهای مربوطه و همچنین تماشای فیلمهای مستند مرتبط.

چند وقتی است قصد دارم مجموعه‌ی کامل یکی از مستندات حیات وحش ساخت بی.بی.سی را که در دسترسم قرار گرفته با دقت ببینم و این کار را از دیشب شروع کرده‌ام. فکر کردم بد نیست برای این که از وقتی که برای این کار صرف می‌کنم بهترین استفاده را کرده باشم از روی فیلم جزوه‌برداری کنم و عکسها و -اگر بشود- تکه‌های جالب این فیلمها را به این جزوه‌های آنلاین الصاق کنم. حداقل نفعی که دارد این است که بعدها با صرف زمان کمتری می‌توانم تکه‌های مورد علاقه‌ام را پیدا کنم. ضمناً این جزوه‌ها می‌تواند راهنمای آنلاین خوبی باشد برای کسانی که می‌خواهند این جور فیلمها را ببینند.

مجموعه‌ی مستند سیاره‌ی آبی

مجموعه‌ی تلویزیونی سیاره‌ی آبی یا The Blue Planet یکی از تولیدات شبکه‌ی تلویزیونی بی.بی.سی است که مشتمل بر هشت قسمت ۵۰ دقیقه به همراه دو قسمت اضافه شامل پشت صحنه‌ها و حاشیه‌های تولید این مجموعه‌ی مستند است و همچنان که نام آن نشان می‌دهد به حیات وحش در محدوده‌ی دریاها، اقیانوسها و سواحل می‌پردازد. اطلاعات کامل‌تر راجع به این مجموعه‌ی مستند را می‌توانید در این قسمت از سایت بی.بی.سی بیابید و در این قسمت از همان سایت نیز به اطلاعات جامع‌تری راجع به موضوع مجموعه دست پیدا کنید. گویندگی این مجموعه بر عهده‌ی دیوید اتنبرو بوده و فکر می‌کنم جز در قسمتهای اضافی مربوط به حاشیه‌ها خودش فقط در نقش گوینده ظاهر شده و چهره‌ی او را به آن صورت نمی‌بینیم.

این مجموعه‌ی مستند ریتم نسبتاً یکنواختی دارد (البته من هنوز همه‌ی قسمتهای این مجموعه را ندیده‌ام) و این باعث می‌شود که تماشای کامل آن نیاز به کمی حوصله داشته باشد. هر چند صداگذاری فوق‌العاده و موسیقی همگام و سرحال‌آور زمینه تا حد زیادی کمک می‌کند به این که بتوان همگام با آن تا آخر هر قسمت پیش رفت. تیتراژ مجموعه را ببینید:

قسمت اول

در قسمت اول این مجموعه گذری کلی خواهیم داشت بر حیات وحش آبزیان و جانوران مرتبط با آنها.

هفتاد درصد سطح کره‌ی زمین را آب پوشانده است. اقیانوس آرام به تنهایی نیمی از زمین را پوشانده است. امکان دارد با هواپیما بیش از ۱۲ ساعت بدون توقف در طول آن پرواز کنید و جز تکه‌های کوچک زمین چیزی نبینید. این مجموعه‌ی مستند تاریخ طبیعی سیاره‌ی اقیانوسی ما را -از سواحل آشنا گرفته تا اعماق رازآلود عمیق‌ترین دریاها- پوشش خواهد داد.

از لحاظ حجمی ۹۷ درصد فضای قابل سکونت زمین (برای حیات وحش) در اقیانوسها قرار دارد و به همین دلیل تنوع و تعداد جانواران دریایی بسیار بیشتر از جانوران خشکی‌زی است. با این وجود حیات در اقیانوسها حالت پراکنده و نامنظم ندارد. حیات وحش در اقیانوسها توسط مسیر جریانهای آبی سرشار از مواد غذایی و میزان قدرت پرتو خورشید تنظیم می‌شود. در قسمت اول این مجموعه خواهیم دید که چگونه این دو فاکتور، پراکندگی حیات وحش از دریاهای مرجانی تا سرزمینهای قطبی را کنترل می‌کنند.

فیلم با نمایش حرکت یک نهنگ آبی در اقیانوس آغاز می‌شود. جانوری عظیم الجثه که ۳۰ متر درازا و تا ۱۳۵ تن وزن دارد. بزرگتر از بزرگترین دایناسورهاست، زبانش به اندازه‌ی یک فیل وزن دارد، قلبش به بزرگی یک اتومبیل است و بعضی از رگهایش آنقدر بزرگند که یک انسان می‌تواند داخل آن شنا کند. علی‌رغم این هیکل عظیم به لطف شکل فوق‌العاده‌اش با سرعت ۲۰ گره دریایی شنا می‌کند (سرعت یک گره دریایی تقریباً معادل ۱/۸۵۲ کیلومتر در ساعت است) و یکی از سریع‌ترین شناگران دریاست. جالب اینجاست که این جانور بزرگ تقریباً به طور انحصاری از یکی از جانواران کوچک ساکن اقیانوسها تغذیه می‌کند. جانورانی چند سانتیمتری شبیه به میگو (اینجا را ببینید) که یک نهنگ در طول روز تا ۴۰ میلیون عدد از آنها را مصرف می‌کند. علی‌رغم هیکل عظیم و کاملاً قابل تعقیب این جانور، دانشمندان اطلاعات کمی راجع به آن دارند، مسیرهای مهاجرت آنها هنوز هم یک راز است و ما تقریباً هیچ چیز در مورد محل و نحوه‌ی تولید مثل آنها نمی‌دانیم.

فیلم با توضیح تأثیرات نیروهای فیزیکی حاکم بر اقیانوسها ادامه پیدا می‌کند، فیزیک ایجاد و حرکت امواج توضیح داده می‌شود و در این حین تصاویری از موج سواری دسته‌ای از دلفینها نشان داده می‌شود که با سرعتی شگفت‌آور روی سطح دریا پیش می‌روند و در طول همین پیشروی برای تنفس به بیرون می‌جهند. از تأثریات جریانهای آبی همچون گلف استریم سخن گفته می‌شود. از جزایر پراکنده (قله‌های کوههای زیر آبی) و همچنین جریانهای زیر آبی و تأثیر آنها بر روی حیات زیر آب سخن گفته می‌شود. این که چگونه در مسیر جریانهای زیرآبی مجموعه‌ی عظیمی از ماهیها با تغذیه از موجودات ریز میکروسکوپی (پـــِــلانکتــُـنها) غذای مهاجمانی از اقیانوسهای باز را فراهم می‌آورند. صحنه‌هایی از حملات ماهیهای تن و کوسه‌ها (در دسته‌های چند صد تایی) به دسته‌های ماهیهای پلانکتن‌خوار به تصویر کشیده میشود. تصویر دسته‌های هزاران تایی از کوسه‌های سرچکشی که برای نظافت توسط ماهیهای دلاک به سواحل تپه‌های دریایی آمده‌اند صحنه‌ی شگفت‌انگیز بعدی است.

پس از این به سواحل آفریقا می‌رویم، جایی که دسته‌های عظیم ماهیهای ساردین به تغذیه از پلانکتنها مشغولند. دهانهای باز ساردینها را برای بلعیدن آب سرشار از پلانکتن ببینید:

پس از آن صحنه‌های شکار ساردینها توسط پرندگان دریایی، کوسه‌ها و نهایتاً دلفینها در برابر چشمان بیننده قرار می‌گیرد. صحنه‌های شیرجه‌ی مرغان دریایی برای شکار ساردینها مسیرهایی از حبابهای هوا به جا می‌گذارد که از هوا قابل مشاهده است:

دلفینها با همکاری گروهی دیوارهایی از حبابهای هوا تشکیل می‌دهند که عبور از آنها برای ساردینها مشکل است و به این ترتیب دسته‌های متراکم‌تری از آنها را در یک جمع می‌کنند و تا آخرین ساردین به دام افتاده در این محدوده‌ها را شکار می‌کنند. نهنگهای ماهیخوار عظیم الجثه آخرین مهاجمان به این منبع سرشار غذایی هستند که با هر دهان باز کردن تعداد زیادی از این ماهیها را قورت می‌دهند.

نواحی نزدیک به قطب، حوالی جزایر فالکلند و کلنی آلباتروسها صحنه‌ی بعدی است. یک کلنی نیم میلیونی از آلباتروسها که نشان دهنده‌ی توان اقیانوسها در تأمین حجمهای عظیم و غیر قابل تصور از غذا برای جانداران است. زنجیره‌ی غذاییی که در ابتدای آن یکی از ابتدایی‌ترین موجودات میکروسکوپی قرار گرفته‌: فایتوپلانکتنها. موجوداتی که علاوه بر مواد معدنی و منابع غذایی به نور خورشید وابسته‌اند.

در صحنه‌ی بعدی به اعماق می‌رویم و بزرگترین مهاجرتی را که توسط موجودات زنده بر روی زمین انجام می‌گیرد مشاهده می‌کنیم. با غروب خورشید مجموعه‌ی عظیمی از ساکنان اعماق به سطح اقیانوس نزدیک می‌شوند.

علاوه بر خورشید، ماه نیز تأثیرات زیادی بر روی زندگی موجودات دارد. تغییر میزان تأثیر جاذبه‌ی آن موجب بروز جرز و مد در طول شبانه‌روز و به زیر آب رفتن و از زیر آب در آمدن محدوده‌های وسیعی از سواحل می‌شود. علاوه بر حرکت وضعی ماه، حرکت انتقالی آن نیز بر روی زندگی موجودات مؤثر است. در صحنه‌ی بعد صحنه‌ی تخمگذاری تعداد غیر قابل شمارشی از لاک‌پشتها را می‌بینیم که زمان تخمگذاری خود را با موقعیت و شکل ماه تنظیم می‌کنند.

تغییرات دوره‌ای دیگری که تأثیرات زیادی بر زندگی موجودات دارد تغییر فصلهاست. بسیاری از ماهیان با تغییر فصلها به منظور تغذیه یا تولید مثل مهاجرت می‌کنند. صحنه‌های بلعیده شدن ماهیان مهاجر توسط نهنگهای عظیم‌الجثه‌ی ماهیخوار، شکار ماهیها توسط شیرهای دریایی و مرغان دریایی قسمتهای بعدی است که به نمایش در می‌آورد. در طول فرایند تخمگذاری این ماهیان سطح دریاها با اسپرمهای رها شده توسط آنها پوشیده می‌شود و تخمهای آنها (پیش از به ثمر رسیدن) منبع غذایی پرندگان مهاجر، خرچنگها و حتی خرسها را فراهم می‌آورد. پس از پایان فصل مهاجرت این ماهیان، فصل مهاجرت نهنگهای خاکستری آغاز می‌شود. مهاجرتی که به منظور تولیدمثل صورت می‌گیرد و در طی آن ۱۲۰۰۰ مایل درنوردیده می‌شود.

صحنه‌ی بعدی یک صحنه‌ی بدیع از شکار توله‌ی یکی از این نهنگها توسط یک گله‌ی ۱۵ تایی از نهنگهای قاتل است که گویا فیلمبرداری از آن برای اولین بار توسط تولیدکنندگان همین مجموعه صورت گرفته است. صحنه‌هایی از تقلای موجودات عظیم‌الجثه (هم شکارچیان، هم شکار [توله] و هم حامی شکار [نهنگ خاکستری مادر]) که ۶ ساعت به طول می‌انجامد و در نهایت به پیروزی نهنگهای قاتل می‌انجامد. نهنگ مادر که توله را از دست رفته می‌بیند او را رها می‌کند و به راه خود ادامه می‌دهد. اما جالب اینجاست که نهنگهای قاتل فقط زبان و قسمتی از فک پایینی توله‌نهنگ را می‌خورند و باقیمانده را برای لاشه‌خواران ابتدایی و کوسه‌های خوابالود ساکن عمق دریاها رها می‌کنند.

جهت انتقال انرژی در زنجیره‌های غذایی همیشه به سمت عمق دریاها نیست و گاهی انرژی از عمق به سطح باز می‌گردد. در صحنه‌های بعدی فصل تولید مثل ماهیان مرکب را از نظر می‌گذاریم که از عمق به سطح می‌آیند تا انبوه تخمهای خود را در نقاط نزدیک به سطح رها کنند. تخمهای کپسول مانندی که منبع تغذیه‌ی مناسبی برای ماهیان سطح دریا فراهم می‌آورند.