زر و زندگی - موفق‌ترین برنامه نشر ایران(زرنگار)

اولین باری كه موفق شدممكان‌نما را از سمت راست صفحه به سمت چپ آن ببرم، تمام استادان جمع شدند و با تعجب به كارم نگاه می‌كردند !

سابقه

زمانی كه دكترا گرفتم هنوز خبری از رایانه شخصی نبود و در دانشگاه رایانه‌های متمركز " مین‌فٍریم" را به كار می‌بردیم. به تعریف آن زمان از دفاترمان به مین‌فریم دسترسی Online داشتیم! این در حالی بود كه خیلی از دانشگاه‌های فنی آمریكا حتی دوره رایانه و دانشكده‌های كامپیوتر (انفورماتیك) نداشتند. علاقه من به نشر رومیزی از زمانٍ نوشتن پایان‌نامه دكترایم آغاز شد. گمان می‌كنم كه پایان‌نامه من از اولین پایان‌نامه‌های دكترایی بود كه با استفاده از رایانه حروفچینی شد؛ در سال 1979 و در حجمی حدود چهارصد الی پانصد صفحه. از طریع یك ترمینال بزرگ، كه یك گوی شبیه گوی ماشین‌های حروفچینی داشت متن را وارد مین‌فٍریم می‌كردیم. روی مین‌فریم یك نرم‌افزار حروفچینی به نام mentex بود.حروفچینی با این روش زحمت و دردسر فراوانی داشت، اما اصرار داشتم كه چون دانشجویی دكترای رایانه هستم پایان‌نامه‌ام حتما باید با رایانه حروفچینی شود !

واژه‌پردازی دیجیتال برای زبان فارسی

پس از آن " واژه‌پردازها" كم‌كم به بازار روانه شدند كه در راس آنها برنامه‌ای به نام WordStar بود. به تدریج اشخاص علاقه‌مند شدند كه یك رایانه شخصی، برنامه واژه‌پرداز و چاپگر را كنار هم بگذارند و كارهای حروفچینی خود را با رایانه انجام دهند، كه آسان‌تر و قدرتمندتر بود. آن زمان به ذهن من رسید كه چه خوب بود كه می‌شد به كمك این مجموعه، حروف فارسی را هم حروفچینی كرد. در اوقات فراغت شروع كردم به سروكله زدن با PC با هدف فارسی كردن آن. داستان شیرینی بود؛ اولین باری كه موفق شدم مكان‌نما را از سمت راست صفحه به سمت چپ آن ببرم، تمام استادان جمع شدند و با تعجب به كارم نگاه می‌كردند .
چون مدت زیادی بود كه از ایران دور بودم محلی برای الفبای فارسی روی صفحه كلید در نظر نداشتم، بنابراین با مداد روی صفحه كلید حروف مختلف فارسی را می‌نوشتم. كسان دیگری كه پشت این دستگاه بودند متوجه شدند كه نوك انگشتانشان رنگی می‌شود، یك روز در جلسه استادان مطرح شد كه چه كسی روی دكمه‌های صفحه كلید را مداد می‌كشد؟ (می‌خندد) من از این حكایت‌ها زیاد دارم. تقدیر این بود كه بعدها استاندارد محل حروف فارسی را روی صفحه كلید طراحی كنم .
در آنجا با دوستان دیگری از جمله آقای دكتر داداش‌زاده و آقای دكتردادفر آشنا شدم. با هم فكر می‌كردیم كه چه‌طور محیط رایانه شخصی آی‌بی‌ام را فارسی كنیم، و احیانا یك واژه‌پرداز برای آن آماده كنیم. فكر می‌كنم در آن زمان نزدیك سیصد الی چهارصد واژه در بازار امریكا موجود بود؛ ابتدای هر كاری همین شلوغ‌كاری راه می‌افتد، چون همه تصور می‌كنند كه معدن طلایی كشف شده كه باید سهم‌شان را بگیرند. این چند صد محصول به مرور زمان در عرصه رقابت كم و كم‌تر شد. آن زمان مایكروسافت هنوز برنامه Word را عرضه نكرده بود، اما عاقبت Word بر صدر نشست .
ما فكر می‌كردیم بالاخره روزی رایانه شخصی به ایران وارد خواهد شد، بنابراین شروع كردیم به برنامه‌سازی برای زبان فارسی. مشكلات زیادی سرراهمان بود، مشكلاتی كه حالا پیش‌پا افتاده به نظر می‌رسد . چیزهایی از قبیل این كه چه گونه قلم فارسی را در صفحه نمایش دهیم، یا چه‌گونه قلم چاپگر را بارگذاری كنیم. شركتی در آمریكا تأسیس و ثبت كردیم به نام Sinasoft این نام را از مایكروسافت اقتباس كردیم. فكر كردیم كه می‌شود این نرم‌افزارها را به بازار ایران فرستاد، چون هنوز قرار نبود كه بازگردم .

بازگشت به ایران

در سال 1364 به ایران برگشتم. رایانه‌ام را هم با خودم آوردم، البته با كلی دردسر گمركی و كسب چندین مجوز از نهادهایی مانند شورای عالی انفورماتیك. بعد پیشكار را آماده كردم تا به شركت‌های فروشنده رایانه شخصی عرضه كنم. در آن زمان فقط شركت‌های بزرگ (مانند داده‌پردازی ایران، ایران ارقام و ایزایران) در مقیاس كوچكی رایانه شخصی می‌فروختند و هنوز خبری از شركت‌های كوچك نبود .

لحاف، تشك و تمسخر

داده‌پردازی در آن ایام می‌خواست چند صد رایانه وارد كشور كند و بر سر توزیع آن جنجال‌هایی برپا بود . به فكر افتادم كه این رایانه‌ها باید فارسی هم كار كند! با داده‌پردازی نامه‌نگاری كردیم، و چند نشست درباره فارسی‌سازی و دشواری‌های آن گذاشتم ولی آنها منظور مرا متوجه نمی‌شدند؛ ماجراهای شیرینی بود. برای روشن شدن جو این مكالمه‌ها، حكایتی می‌گویم كه جای دیگر هم تعریف كرده‌ام؛ در یكی از جلسه‌های شركت داده‌پردازی كه مدیران ارشد آن همگی جمع بودند (موضوع به سال 1364برمی‌گردد) من سخنان پرشوری در باب این كه رایانه‌های شخصی در دنیا در حال پیشرفت است و باید فلان كارها را انجام دهیم، گفتم. یكی از این آقایان به من گفت: آقای دكتر شما خیلی خوشبین هستید، فكر می‌كنید در سال 1370 در ایران چند رایانه شخصی وجود داشته باشد كه چنین نرم‌افزاری را عرضه می‌كنید؟ با تامل گفتم: فكر می‌كنم كه باید ده‌هزار عدد بشود. جمع با شنیدن این حرف من قهقه تمسخر سر داد، با خودشان گفتند كه این آدم خیلی از مرحله پرت است . من جوان سی‌وسه ساله از خنده آنها برافروخته شدم، آنها هم از ناراحتی من ناراحت شدند و مكثی میان جلسه افتاد. در سال 1370 مطابق آمار، ما حدود 240 هزار دستگاه رایانه شخصی در ایران داشتیم، یعنی بیش از بیست برابر تخمین من. در فناوری هیچ‌كس نمی‌تواند حتی پنج سال آینده را پیش‌بینی كند. در حال حاضر كه از دسترسی به اینترنت صحبت می‌شود، افراد می‌گویند هنوز كو تا روستاهای ما به اینترنت وصل شوند، دقیقا مثل همان خنده‌ای كه در داده‌پردازی به من تحویل دادند .

پیشكار در بازار

پیشكار، اولین واژه‌پرداز فارسی كه توسط ایرانیان ساخته شده بود، شامل یك برد سخت‌افزار و یك راهنمای نوزده صفحه‌ای بود . شامل یك برد سخت‌افزار و یك راهنمای نوزده صفحه‌ای بود. اولین خریدار پیشكار آقای قنبری رئیس شورای عالی انفورماتیك بودند كه برای مركز تحقیقات مخابرات آن را تهیه كردند. از ایشان پرسیدم كه این نرم‌افزار را چه‌قدر قیمت بگذارم؟ گفتند بنویس بیست‌هزار تومان. و اولین فاكتور فروش ما صادر شد، این فاكتور را به عنوان یادگاری حفظ كرده‌ام. این‌ها را می‌گویم تا جوانان بدانند. بعد از یك سال و اندی تلاش، و از دست دادن حدود صدهزار دلار حقوق تدریس، فراهم كردن سرمایه و ... ما بیست هزار تومان فروش كردیم. هرگز از خاطرم نمی‌رود كه برادر مرحومم "حاج حمید" مرا به مدیرعاملی یك كارخانه گماشت، اما من تمایلی به این كار نداشتم و علاقه‌ام متمركز بر رایانه بود . ایشان به من گفت: تو قرار است از این پیشكارت چند تا بفروشی؟ فكری كردم و گفتم : سیصد نسخه. جكی نوشت و گفت: بیا این هم قیمت سیصد نسخه از نرم‌افزارت. حالا بیا و بچسب به كار، این كارها عاقبت ندارد. گفتم من از این كار لذت می‌برم، حالا مقداری روی آن كار كنم، بعدا پی كارهای دیگر هم خواهم رفت. از سویی جو جامعه بحرانی بود، بسیاری از كارشناسان در همان دوران از كشور مهاجرت كردند، گروهی مرا شماتت می‌كردند و می‌گفتند كه آمده‌ای چه كار كنی؟ و اینها روحیه آدم را متزلزل می‌كرد .
در آن زمان پنج شش شركت جوان با هسته‌های پنج شش نفره وجود داشت؛ ما بودیم، ایران سیستم، ویرایشگر و ... كه رقابت كوچكی میانمان بود. شركت‌های بزرگی مانند داده‌پردازی وارد عرضه واژه‌پردازها شدند و بیشتر گرفتار نگه‌داری سیستم‌های مین‌فریم بودند. به این ترتیب نسخه‌های ارتقا یافته پیشكار كم‌كم وارد بازار شد، و از آن‌جایی كه واردات رایانه رو به رشد بود مشتریان هم كم‌كم سروكله‌شان پیدا می‌شد .
در همان سال‌ها متوجه شدیم كه افراد در محیط سیستم عامل نیز به امكانات فارسی نویسی نیاز دارند . بنابراین تصمیم گرفتیم كه خارج از برنامه پیشكار هم امكانات فارسی را تعبیه كنیم . برنامه‌ای به این منظور تهیه كردیم و نام آن را "سایه" گذاشتیم. فروش سایه از پیشكار جلو زد، ما هم به امكانات آن می‌افزودیم .

ناشناسی كه زر آورد

قلم‌های اولیه پیشكار خیلی نازیبا بود. روزی آقایی به نام سلطانی، كه در بانك مركزی مشغول بود، به دفتر شركت آمد و به من گفت كه قلمی طراحی كرده كه برای چاپگرهای ماتریسی مناسب است- در آن زمان چاپگرهای ماتریسی 9پینی بود . ایشان توانسته بود با این نه پین خط زیبایی بسازد، آن هم بدون هیچ برنامه و دستگاهی، صرفا از روی عشق و انگیزه. ما این قلم را به بهای نسبتا كمی از ایشان خریدیم، فكر می‌كنم پانزده هزار تومان پول و یك نسخه از نرم‌افزار پیشكار. این قلم، پیشكار را متحول كرد وناگهان افراد متوجه شدند كه می‌توان از متون آماده شده توسط رایانه، با قلم‌های زیبا چاپ گرفت .
در این حین توجه‌مان به چاپگر لیزری جلب شد و فهمیدیم كه كیفیت چاپگر لیزری برابر كیفیت چاپ است. چند برنامة ایرانی هم برای خروجی گرفتن متن فارسی از چاپگر لیزری عرضه شده بود. پیش از آن بخش اعظم صنعت حروفچینی كشور بر اساس حروفچینی سربی بود. من از امریكا یك عدد چاپگر لیزری وارد كردم و بعد از آن شروع كردیم به طراحی قلم و نرم‌افزار برای نشر رومیزی. هیچ كدام از رقبا خبر نداشت كه ما مشغول چه كاری هستیم. كم‌كم روش‌های طراحی قلم لیزری را آموختیم، و نرم‌افزارمان هم در حال توسعه بود. هنگامی كه كار به سرانجام رسید، پی یك قلم زیبا و كامل می‌گشتیم كه آن را روی نرم‌افزارمان كه هنوز نامی نداشت بگذاریم، اما هیچ‌كس قلم مناسبی در اختیار ما نگذاشت. حتی به روزنامه‌ها هم مراجعه كردیم، اما حاصلی نداشت. كسان زیادی به ما وعده دادند، اما وفا نكردند. روزی آقایی به نام كمالی به من مراجعه كرد، من در ارتباط با نیازمان توضیحاتی به او دادم و گفتم كه به یك قلم فارسی نیازمندیم. او گفت كه برایتان خواهم آورد، با خودم فكر كردم این هم مثل دیگران یك وعده بدون عمل داد. این آقا فردای آن روز با مجموعه كامل قلم زر مراجعه كرد. من دیگر ایشان را ندیدم، چندین بار در مصاحبه‌ها به خاطر این كمك مهم از او یاد و تشكر كردم. نام زرنگار از نام این قلم گرفته شد .

زرنگار متولد می‌شود

اولین بار زرنگار را در سمینار نشررایانه‌ای سازمان برنامه و بودجه نمایش دادیم. در این سمینار نه شركت، از جمله سینا، حضور داشتند و می‌خواستند راه‌حل‌های خود را برای نشر فارسی عرضه كنند. من در این همایش سخنرانی‌ای كردم كه مدت‌ها باعث تفریح خاطر همكارانم در شركت شد، می‌گفتند من وعده برنامه‌ای دادم كه هرگز نوشته نشد! من ابتدا یك ربع از وقت سخنران قبل و بعد خودم را گرفتم و زمان سخنرانی‌ام شد یك ساعت، بعد حین سخنرانی تمام اندیشه‌ها و بلندپروازی‌هایم را به زرنگار نسبت دادم. قابلیت‌هایی كه من آن روز به زرنگار نسبت دادم پنج سال بعد در آن گنجانده شد. اما این سخنرانی باعث اشاعه بیشتر كار ما شد، و از یاد نمی‌برم كه در نتایج نظرخواهی از شنوندگان آمده بود كه بیش از هفتاد درصد سخنرانی مرا علمی‌ترین سخنرانی دانسته بودند. در حالی كه این سخنرانی مرا علمی‌ترین سخنرانی دانسته بودند. درحالی‌كه این سخنرانی اصلا علمی نبود! در واقع معرفی زرنگار بود. بعد از این سخنرانی غرفه ما شلوغ شد، اما ما چیزی در دست نداشتیم. به همكارانم گفتم كه حداقل باید به یك دهم از حرف‌هایمان عمل كنیم. به سرعت دست به كار شدیم و بعد از نمایشگاه اولین كلاس زرنگار را راه‌اندازی كردیم كه هفده حروفچین در آن شركت داشتند، هدف ما درآن زمان بیشتر حروفچین‌ها بودند .

فناوری و كارآفرینی

یك عقیده غلط رایج این است كه فناوری، موجب بیكاری است. اما به عقیده من هیچ‌گاه نشده كه فناوری كار از بین ببرد، بلكه همیشه كارآفرینی می‌كند، اما نوع كار را متحول می‌كند. مطابق آمار، پیش از زرنگار حدود چهارصد نفر از حروفچینی امرار معاش می‌كردند، اما بعد از آن افراد به مراتب زیادتری با استفاده از زرنگار مشغول به این كار شدند. من زمانی كه متوجه شدم نشر رومیزی امری جدی تلقی می‌شود به آمریكا رفتم و پنجاه دستگاه چاپگر لیزری به ایران وارد كردم. آن زمان چاپگر لیزری معادل یك چاپخانه به شمار می‌آمد و ورود آن به كشور مقررات بسیار دست وپاگیری داشت. این پنجاه دستگاه را گذاشتم در گمرك و رفتم به ارشاد و با آنها موافقت كردیم كه هر دستگاه از این چاپگرها را با مجوز ارشاد بفروشیم. من قصد معامله و واردات سخت‌افزار نداشتم، بلكه نرم‌افزاری داشتم كه بدون چاپگر لیزری كارایی نداشت. این كارم یخ واردات چاپگر لیزری را شكست، پس از آن هرگز چاپگر وارد نكردم چون افراد دیگری پیدا شدند كه این كار را انجام دهند و كاربر زرنگار می‌توانست چاپگر هم داشته باشد و كسب و كاری راه بیندازد .
زمانی حروفچین‌های سنتی، طبق نظر غلطی كه گفتم، علیه زرنگار فعالیت زیادی كردند. روزی رئیس اتحادیه آنها به دفتر من آمد. مقدماتی گفت در باب این كه كار شما بد نیست، اما هر آدم حرفه‌ای می‌داند كه حرف زرنگار چشم را آزار می‌دهد و مطلوب نیست و هرگز به كیفیت چاپ، دست پیدا نخواهد كرد. من گفتم بله حق با شماست، اجازه بدهید من دو ورق به شما بدهم كه تفاوت‌ها را بگویید. دو برگه كاغذ به ایشان دادم كه مطالبی روی آن چاپ شده بود، ابتدا عینكش را عوض كرد و بعد از مدتی تامل یكی از برگه‌ها را به من نشان داد و گفت: مشخص است این با زرنگار كار شده است و آن یكی دیگر كار حروفچینی سنتی است. در واقع هر دو برگه با زرنگار كار شده بود، و من از پاسخ ایشان فهمیدم كه عملكردم درست بوده، گرچه چیزی به روی خود نیاوردم .
یكی دیگر از خاطرات شیرینم مربوط به یكی از حروفچین‌هایی است كه زرنگار تهیه كرده بود. شخص مذكور روزی برای رفع اشكال به دفتر سینا آمد و متوجه شده بود كه اعضای گروه پشتیبانی سندهایی كه ضبط شده را می‌خوانند. با حیرت گفته بود كه شما چطور این كار را می‌كنید؟ من هر بار كه مطلبی را می‌چینم، از آن چاپ می‌گیرم و بعد هم دستگاه را خاموش می‌كنم. در واقع این شخص از قابلیت ضبط سند خبر نداشت و از زرنگار با شیوه حروفچینی سربی استفاده می‌كرد. پس از این كه توضیحات لازم را به او دادند آن قدر از این كشف هیجان‌زده شد كه صحبتی از مشكلش نكرد و رفت !

زر رفت، ولی تجربه تولید آن خواهد ماند

پایان زرنگار سال 1375 بود. در واقع زرنگار مغلوب Word شد، چون همیشه رسم رایج رابطه شركت‌های بزرگ و كوچك این طور بوده است. زمانی كه یك غول اقتصادی مانند مایكروسافت به بازار حمله می‌كند مثل بهمن بر سر بازار فرو می‌ریزد. از شركت‌های بزرگ شروع می‌كند و پس از این كه تك‌تك آنها را شكست می‌دهد به سراغ شركت‌های كوچك می‌رود. این اتفاق در همه جای دنیا افتاد، از "Word Prefect" توانمند تا زرنگار ما. كسی كه در بازار امریكا پیروز می‌شود، پیروزی در بازارهای دیگر برایش چندان دشوار نیست. شركت‌ها زمانی بزرگ می‌شوند كه یا شركت‌های دیگر را به زانو در آورند یا آنها را بخرند و در خود ادغام می‌كنند. این قضایا صرفا به ایران برنمی‌گردد، كشورهای دیگر هم درگیر آن هستند .
از یك نظر دیگر هم می‌شد به قضیه نگاه كرد. من در آن مقطع همیشه از خودم می‌پرسیدم كه آیا دوست دارم پسرم از نرم‌افزاری استفاده كند كه دنیا از آن استفاده می‌كند، یا از زرنگار؛ و پاسخ من زرنگار نبود. نمی‌خواستم كه كاربران ایران در زرنگار حبس شوند و از دنیا عقب بیفتند .
ولی تصور كنید كه ما می‌خواستیم با Word مقابله كنیم، با چه امكانات و چه بودجه‌ای؟ مایكروسافت Word را عرضه می‌كند برای تمام زبآنها و تمام نسخه‌های ویندوز، ما چه كار می‌خواستیم بكنیم؟ نظر من این بود كه ما باید دنبال كار دیگری برویم. یك سری از قابلیت‌های زرنگار هیچ وقت در Word نخواهد بود، اما می‌توان این قابلیت‌ها را به آن اضافه كرد .


محمد صنعتی متولد سال 1331 و شهر اردبیل است . تحصیلات دبیرستانی و دانشگاهی را در تهران گذراند. او در سال 1354 از دانشگاه تهران فارغ‌التحصیل شد. درجه فوق لیسانس و دكترای خود را در رشته كامپیوتر در سال‌های 1977 و1980 از دانشگاه ایالتی نیویورك دریافت كرد. پس از شش سال تدریس در آمریكا در سال 1364 به ایران بازگشت و شركت نرم‌افزاری سینا را پایه گذاشت .

به نقل از ایتنا

  روری مك كارتی - ترجمه علی ملائكه

به نقل از روزنامه شرق