(۱)
تا به حال شده احساس کنید ویرایش جدید نرم‌افزاری که معمولاً از آن استفاده می‌کنید ظاهری عجیب، غیر متعارف یا حتی آزاردهنده پیدا کرده است؟! ظاهری که استفاده از آن را سخت کرده و شما نمی‌توانید به راحتی گزینه‌های لازم برای کار با نرم‌افزار را پیدا کنید؟! به عنوان نمونه اگر کاربر اینترنت اکسپلورر ۶ بوده باشید احتمالاً در اولین مواجهه با ظاهر ویرایش جدید آن (۷) از این که منوی اصلی آن حذف شده (در واقع پنهان شده) تعجب خواهید کرد و مدتی طول می‌کشد تا بتوانید جای گزینه‌های نرم‌افزار را در ویرایش جدید پیدا کنید.
بر خلاف آنچه ممکن است بسیاری از ما تصور کنیم تغییر ظاهر نرم‌افزارهای تولید شده توسط شرکتهای بزرگ نرم‌افزاری، بیش و پیش از آن که تابع سلیقه‌ی طراحان آنها باشد، از نتایج مطالعات آماری روی عملکرد کاربران تأثیر می‌پذیرد.
احتمالاً در هنگام نصب برخی نرم‌افزارها با گزینه‌ای مواجه شده‌اید که طبق شرح ارائه شده، در صورت انتخاب، نرم‌افزار در هنگام اتصال به اینترنت یک سری اطلاعات آماری مرتبط با خود را برای سازنده ارسال می‌کند (معمولاً انتخاب اینجور گزینه‌ها توصیه نمی‌شود چرا که با ایجاد سربار روی پهنای باند اینترنتی، سرعت آن را کم می‌کند و همچنین -با وجود این که ادعا می‌شود این اطلاعات به صورت ناشناس ارسال می‌شود و فقط دربردارنده‌ی اطلاعات مرتبط با نرم‌افزار است- عده‌ی زیادی راجع به درستی این ادعاها تردید دارند و آنها را مصداق نصب نرم‌افزارهای جاسوسی روی سیستمها می‌دانند. هر چند در برخی یا خیلی از نرم‌افزارها -با وجود آن که در هنگام نصب گزینه‌ای برای فعالسازی ارسال این گونه اطلاعات ارائه نمی‌شود- ارسال این اطلاعات به صورت پنهانی و بدون ارائه‌ی امکان غیرفعالسازی توسط کاربر صورت می‌پذیرد!).
در هر حال معمولاً بخش مهمی از اطلاعاتی که با فعال شدن این گزینه‌ها ارسال می‌شود را داده‌هایی تشکیل می‌دهد که محتوای آنها عبارت است از اطلاعات آماری راجع به نحوه‌ی استفاده‌ی کاربر از نرم‌افزار. شرکت سازنده‌ی نرم‌افزار با تحلیل این آمارها می‌تواند بفهمد کاربران با کدامیک از گزینه‌های نرم‌افزار زیاد کار می‌کنند و با کدامیک کمتر سر و کار دارند یا اصلاً سر و کار ندارند. به این ترتیب می‌توانند تصمیم بگیرند که مثلاً کدامیک از گزینه‌ها را بهتر است به طور پیش‌فرض روی نوارابزارها و دم دست بگذارند و برای آنها کلیدهای میانبر تعریف کنند و کدام گزینه‌ها را بهتر است -برای خلوت‌تر شدن محیط نرم‌افزار- از جلوی چشم بردارند و به پنجره‌های داخلی‌تر منتقل کنند.
(۲)
خط فارسی از راست به چپ نوشته و خوانده می‌شود. البته اعداد و فرمولها از چپ به راست نوشته می‌شوند و برای خواندن و نوشتن کلماتی هم که با حروف لاتین در بین متون فارسی درج می‌شوند از قاعده‌ای شبیه به اعداد و فرمولها استفاده می‌شود.
وقتی قرار است نرم‌افزاری «فارسی» باشد باید قواعد مربوط به نوشتن و خواندن خط فارسی در طراحی ظاهر آن رعایت شود تا کاربر بتواند بدون مشکل از آن استفاده کند.
البته قضیه به این سادگیها هم نیست. قرار نیست ما همه چیز را از چپ به راست و از راست به چپ منتقل کنیم تا نرم‌افزار ما فارسی‌تر شود. مثلاً در نرم‌افزارهای انگلیسی زبان جهت پرشدن نوارهای پیشرفت از چپ به راست است. اما آیا در محیط فارسی یک نرم‌افزار باید سمت پرشدن آنها از راست به چپ باشد؟! آیا در این صورت کاربر احساس نمی‌کند محیط نرم‌افزار عجیب و غیرطبیعی است؟
یا مثلاً در ویندوز معمولاً عنوان پنجره‌ها در سمت چپ نوار عنوان آنها نشان داده می‌شود و دکمه‌های بستن، تمام صفحه کردن و پنهان کردن در سمت راست قرار گرفته. در محیط فارسی یک نرم‌افزار باید عنوان پنجره را به سمت راست نوار عنوان منتقل کنیم و آن را از راست به چپ بنویسیم تا طبیعی به نظر برسد و راحت خوانده شود. اما آیا باید جای دکمه‌های کار با پنجره را هم از راست به چپ منتقل کنیم؟! آیا کاربرانی که به جای این دکمه‌ها در سمت راست پنجره‌ها عادت کرده‌اند وقتی مکان آنها عوض شود در کار با نرم‌افزار راحت خواهند بود؟! آیا اگر جای این دکمه‌ها را عوض نکنیم ظاهر نرم‌افزار غیرطبیعی نمی‌شود؟!
اینها پرسشهایی هستند که وقتی قرار است یک نرم‌افزار با رابط کاربری فارسی تولید شود پیش روی طراحان قرار می‌گیرد. خیلی از آنها ساده یا حتی احمقانه به نظر می‌رسند اما آیا جوابی غیرسلیقه‌ای و مبتنی بر مطالعات آماری و علمی برای آنها وجود دارد؟
به نظرم اینجاست که جای خالی یک طرح مطالعاتی جدی در این زمینه روی کاربران نرم‌افزارهای فارسی زبان احساس می‌شود. طرحی که می‌تواند در قالب همان جمع‌آوری اطلاعات آماری از نحوه‌ی کار کاربران غیرمتخصص با نرم‌افزارها[-> (۱)] اطلاعات خام آن فراهم شود. اطلاعاتی راجع به این که وقتی جای فلان دکمه از چپ به راست یا برعکس تغییر می‌کند چه تغییری در سرعت کار کاربران ایجاد می‌شود. علاوه بر آن جمع‌آوری نظرات مقایسه‌ای نمونه‌های آماری کاربران در این زمینه می‌تواند خیلی مفید باشد، این که کاربران چقدر این رابطهای کاربری را «طبیعی» می‌دانند و در کار کردن با آنها راحتند؟ این طرح علی‌رغم سادگی ظاهری -به نظر من- برای شرکتهای نرم‌افزاری داخلی ارزش بیشتری از پروژه‌های پایانی دهان‌پرکن و بی‌فایده‌ی دیگری دارد که به صورت انبوه در دانشگاههای معروف ما تولید می‌شوند و سرنوشتشان پس از پایان کار -و احتمالاً اشاره و افتخار به آنها در سرخط اخبار خبرگزاریها- خاک خوردن در کتابخانه‌های دانشگاهها و به دست فراموشی سپرده شدن است.
(۳)
تغییر چینش محیط نرم‌افزارها از چپ‌چین به راست‌چین خیلی کار سختی نیست. در واقع حتی روشهایی برای این کار وجود دارد که با استفاده از آنها حتی نیاز نیست کد منبع نرم‌افزارها در دسترس باشد! به عنوان نمونه می‌توان با طی مراحلی به کمک نرم‌افزارهایی مثل PE Explorer یا مایکروسافت ویژوال استودیو (نسخه‌هایی از آن که از یونیکد پشتیبانی می‌کنند) محیط یک نرم‌افزار را راست‌چین کرد! به عنوان نمونه برای راست‌چین کردن Notepad این مراحل را طی کنید (برای کسانی که به این موضوع علاقه دارند، منبع من برای این روش این مقاله بوده). نتیجه‌ی نهایی:
البته این کار همیشه درست جواب نمی‌دهد. مثلاً اگر این بلا را سر برخی نرم‌افزارها بیاورید کلاً چپه می‌شوند! نتیجه‌ی اعمال این روش بر روی فایرفاکس را ببینید:
انجام این کار با استفاده از کد نیز کار خیلی سختی نیست. کافی است به کمک تابع ای.پی.آی SetProcessDefaultLayout با پارامتر LAYOUT_RTL کاری کنیم که پنجره‌های ایجاد شده به طور پیش فرض راست‌چین باشند (همان مقاله را ببینید).
اما همچنان که در تصویر Notepad آینه شده می‌بینید این کار در عین سادگی چندان دلخواه نیست. نحوه‌ی سایه‌زنی منوها و کنترلهای سه‌بعدی غیرطبیعی و برعکس می‌شود، علامت ضربدر پنجره از راست به چپ منتقل می‌شود و … . احتمالاً به همین دلیل است که مایکروسافت در محیط فارسی مجموعه‌ی آفیس ۲۰۰۳ (قابل دریافت از اینجا) از این روش استفاده نکرده و به صورت انتخابی فقط منو و پنجره‌های اصلی را راست‌چین کرده و جهت نوار ابزارها را تغییر نداده:
البته ایده‌آل آن است که نوارابزارها راست‌چین باشند. کاری که در صورتی که نخواهیم از روش آینه‌چین کردن پنجره‌ها استفاده کنیم آسان نیست. به عنوان نمونه من با وجود آن که در طراحی محیط نرم‌افزار کنتورخوانی گاز نوارابزارها را راست چین کرده‌ام -طوری که با تغییر اندازه‌ی پنجره‌ها یا تغییر رزلوشن مانیتور راست‌چین بودن آنها حفظ می‌شود-، اما برای جلوگیری از به وجود آمدن مشکلات بعدی امکان جابجایی نوارابزارها را از کاربر گرفته‌ام. چرا که ارائه‌ی این امکان نیازمند مدیریت تغییر مکان نسبت به مبدأ راست‌ترین نقطه‌ی پنجره است که کار خیلی آسانی نیست:
در هر صورت همان طور که گفتم این بحث (ارائه‌ی ایده‌آلها و استانداردهای برای رابط کاربری نرم‌افزارهای فارسی فارغ از سلایق شخصی) از آن بحثهایی است که جای مطالعه‌ی جدی دارد و نتایج این گونه مطالعات می‌تواند برای تولیدکنندگان نرم‌افزارهای بومی و کاربران آنها بسیار مهم باشد.
rast migi.
amma hanoz ta anjam in joor tahghigh ha kheili rah hast
مطلب جالب و تامل برانگیزی نوشتید ولی شاید دلیل اینکه هنوز هم بعد ۱۵ سال از مطرح شدن این نیاز برای کاربران ایرانی، هنوز هم مشکلاتی مثل این مشکل و یا مشکل “ی” رو داریم از عدم نفوذ در روند توسعه ابزارها توسط ما نشئت می گیره.
مشکلات بومی کردن برای زبان فارسی به هیچ عنوان به اندازه مشکلات برای زبان های جنوب شرقی آسیا نیست. ولی اونها تونستند با مشارکت فعالانه در روند توسعه ابزارها و استانداردها نیازهاشون رو برآورده کنند.
به نظر من تلاش های زیادی هنوز تو این زمینه صورت نگرفته. هر چند می شه گفت توی طرح لینوکس فارسی شاید خیلی از این مشکلات مطرح و شاید حل شده باشند.
ما نیاز به یک forum ، به معنای یک تشکیلات منسجم هستیم.
در ابتدا می شه تلاش های فردی و نامنظم رو در یک مسیر مشخص قرار داد. برای شروع می شه نرم افزارهای open source مثل firefox رو هدف قرار داد. ما تا خودمون مستندات لازم و نیازهامون رو مرتب نکنیم. دیگران تمایلی برای بررسی مشکلاتی که ازش سر در نمی آرن نخواهند داشت.
احسنت. دست شما درد نکند. سبک نگارش مقاله خیلی عالی بود و نشان از توانئی شما دارد. خوشحالم که در ایران هم کسانی به این فکر هستند.
سلام و خسته نباشید. مبحث بجا و مفیدی را اینجا مطرح کردید. براستی کاستی های زیادی در این زمینه ذر کشور وجود دارد برای مثال نرم افزار ms office که پکیج زبان فارسی آن از طریق سایت مایکروسافت قابل دریافت است تنها بر روی word، exel، Outlook و powerpoint قابل نصب است و برای مثال onenote را پشتیبانی نمی کند.
خواهشمندم در صورتی که ممکن است اطلاعاتی در رابطه با نحوه ی راست چین کردن ui برای onenote به ایمیلم ارسال کنید.