حافظ خوانی

می‌گوید:

حقّه به عربی یعنی جعبه (این را فکر می‌کنم از عربی دوران مدرسه یادم مانده، چند روز پیش وقتی داشتم ترانه‌های محسن نامجو را گوش می‌کردم شدیداً از این که اَستَغفِرُالله را در بازخوانی شعر حافظ اِستغفرلله تلفظ می‌کند حرصم می‌گرفت، هر چند این نحوه‌ی تلفظ با آن حالت خواندن همخوانی دارد [به نوعی مسخره‌تر به نظر می‌رسد ;)] اما خوب با خودم می‌گفتم این همه عربی‌خوانی در مدارس اگر نتواند به یک کسی که با فرهنگ و ادبیات بیشتر از مردم عادی سر و کار دارد نحوه‌ی تلفظ درست یک فعل عربی را یاد بدهد به چه دردی می‌خورد؟! در هر صورت این بود تا این که دیروز خواهرزاده‌ام که کلاس پنجم ابتدایی است و این روزها امتحان دارد زنگ زد و از من پرسید که ۵ کیلومترمربع چند مترمربع می‌شود! خلاصه درد سرتان ندهم فقط همین را بگویم که به زور اینترنت بعد از این که یک ربع ساعت پشت تلفن معطلش کردم توانستم جواب مطمئنی برایش پیدا کنم. پیش خودم فکر کردم این به آن در! از عربی‌خوانی آن خواننده نباید بیشتر از حساب‌خوانی دوران ابتدایی خودت انتظار داشته باشی. بگذریم!).

گویا حقه یا همان جعبه در گذشته از ابزارهای کار شعبه‌بازها و تردستها بوده. مثل همین الان که از توی این جعبه‌های ظاهراً خالی (کلاه؟!) کبوتر و خرگوش بیرون می‌آورند!

گویا به همین دلیل ترکیب «حقه‌باز» که احتمالاً در ابتدا معنی شعبده‌باز می‌داده بعدها به تنهایی به معنای آدم فریبکار و نیرنگباز به کار برده شده.

در مصرع دوم این بیت ترکیب «حقه‌باز» به همین معنا یعنی «نیرنگباز» گرفته شده. کلمات قافیه در این بیت هم شکل هستند اما معنا و کارکرد دستور زبانی متفاوت دارند.

در لغتنامه‌ی دهخدا «بنیاد» را در مصرع دوم «پیوند» آورده، در هر صورت مصرع دوم برای من کمی گنگ است (همکاری صوفی با فلک حقه‌باز؟!). بگذریم:

بیضه در اینجا یعنی تخم مرغ (خیلی مسخره است، که سیستم فیلترینگ هوشمند 😉 ما جلوی جستجوی چنین ترکیبی را می‌گیرد). مثل این که این کار از نمایشهای معروف شعبده‌بازها بوده. در لغتنامه‌ی دهخدا در این مورد این طور آمده:

بیضه در کلاه کسی شکستن: کنایه از رسوا نمودن . مأخذش آن که بازیگران بیضه را در کلاه یکی بگذارند و دیگران را گویند بشکن. او به هر دو دست زور کند بیضه غایب شود و آن کس خجل گردد و مردم هنگامه در خنده آیند(آنندراج). :

شکست بیضه‌ی خورشید در کلاه سپهر

به دولت تو که دارای افسر و کلهی!

ظهیرالدین فاریابی

…

شکستند از آن بیضه‌ها در کلاهش

که نخوت به سر داشت از زر شکوفه

وحید

ادامه می‌دهیم:

«حجاز» و «عراق» از اصطلاحات موسیقی هستند. ظاهر این بیت می‌گوید که نوازنده در حالی که داشت در دستگاه عراق می‌نواخت تغییر دستگاه داد و به دستگاه حجاز رفت. اما خوب! فکر می‌کنم این بیت معنای دومی دارد که در آن شخص خاصی مد نظر است و حجاز و عراق هم در آن به مکانهای واقعی جغرافیاییشان اشاره می‌کنند.

«زآنچ» یعنی «از آنچه». «آستین کوتاه» و «دست دراز»! ؟!

کسی در مورد این بیت توضیحی دارد؟! یعنی چی؟!

گویا «گربه‌ی عابد» هم در بعضی نسخه‌ها آمده. گربه‌ی عابد مربوط به حکایتی است از کلیله و دمنه در باب بوم و زاغ:

زاغ گفت:

کبک انجیری با من همسایگی داشت و میان ما به حکم مجاورت قواعد مصادقت مؤکد گشته بود .در این میان او را غیبتی افتاد و دراز کشید . گمان بردم که هلاک شد . و پس از مدت دراز خرگوش بیامد و در مسکن او قرار گرفت و من در آن مخاصمتی نپیوستمی. یک چندی بگذشت، کبک انجیر باز رسید. چون خرگوش را در خانه خویش دید رنجور شد و گفت: «جای بپرداز که ازان من است!»، خرگوش جواب داد که … اگر حقی داری ثابت کن. … کبک انجیر گفت که: در این نزدیکی بر لب آب گربه‌ایست متعبد، روز روزه دارد و شب نماز کند، هرگز خونی نریزد و ایذای حیوانی جایز نشمرد. و افطار او بر آب و گیا مقصور می‌باشد. قاضی از او عادل‌تر نخواهیم یافت. نزدیک او رویم تا کار ما فصل کند. هر دو بدان راضی گشتند و من برای نظاره بر اثر ایشان برفتم تا گربه روزه‌دار را ببینم و انصاف او در این حکم مشاهدت کنم. چندان که صائم‌الدهر چشم بر ایشان فگند و بردو پای راست بیستاد و روی به محراب آورد، و خرگوش نیک از آن شگفت نمود و توقف کردند تا از نماز فارغ شد. تحیت به تواضع بگفتند و درخواست که میان ایشان حَکَم باشد و خصومت خانه بر قضیت معدلت بپایان رساند. فرمود که: صورت حال بازگویید. چون بشنود گفت: «پیری در من اثر کرده‌ست و حواس خلل شایع پذیرفته و گردش چرخ و حوادث دهر را این پیشه است، جوان را پیر می گرداند و پیر را ناچیز می‌کند. نزدیک‌تر آیید و سخن بلندتر گویید.»

پیش‌تر رفتند و ذکر دعوی تازه گردانید. گربه به اندرزگویی پرداخت تا زمینه‌ی الفت فراهم شد و آن دو -آمن و فارغ- پیش‌تر رفتند. آنگاه به یک حمله هر دو را بگرفت و بکشت!

البته در اینجا تعبیر دیگری از گربه‌ی عابد شده که خوب با توجه به وجود حکایت کلیله و دمنه فکر نمی‌کنم خیلی درست باشد (منظورم این تکه است). و بیت آخر شعر:

برای اطمینان از درستخوانی شعر، آن را با بیان موسوی گرمارودی بشنوید.