Category: ادبیات

هدف اصلی از منظوم کردن کلام خوش آهنگ و دلنشین کردن آن است و مسلم است که خوش آهنگ به نظر رسیدن جملات ربطی به نحوه‌ی نوشتن آنها ندارد. قافیه در کنار وزن از ارکان سنتی شکلگیری کلام منظوم در شعر فارسی بوده است. قافیه باعث می‌شود یک آهنگ یکسان در پایان جملات (=ابیات) اشعار شنیده شود که علاوه بر آهنگین‌تر نمودن کل شعر (در بیشتر قالبهای شعری فارسی) باعث به هم پیوسته به نظر رسیدن آن و همچنین ایجاد نوعی زنگ پایانی برای جملات آن می‌گردد. مسأله‌ی جالب اینجاست که قانون قافیه در شعر سنتی فارسی به جای آن که فقط تابع نحوه‌ی تلفظ کلمات باشد بر اساس شیوه‌ی نوشتن آنها بنیان نهاده شده است. طبق این قانون کلماتی مثل «صلاح» و «گناه» علی رغم این که (به جهت یکسانی تلفظ شکلهای نوشتاری «ح» و «ه» در زبان فارسی) از لحاظ نحوه‌ی بیان همقافیه به نظر می‌رسند به لحاظ شکل نوشتاری همقافیه نیستند. این قاعده به وضوح دست و پاگیر و نوعی سختگیری بی‌مورد به نظر می‌رسد. اما چیزی که این وسط برای من عجیب است این است که نسل هزار ساله‌ی شاعران سنتی فارسی‌گو (به جز ترانه‌سراها و شاعران به اصطلاح فهلوی‌گو که اساساً شعرشان بیشتر یک محصول شنیداری است تا نوشتاری) هیچگاه تلاش نکرده‌اند (یا جرأت نکرده‌اند) این قواعد دست و پاگیر و بی‌مورد را زیر سؤال ببرند و بر اساس آنچه درست است عمل کنند. شاید این نمونه بتواند مثال خوبی باشد از این که چقدر فرهنگ ما نسبت به خروج از چارچوبهای سنتی خود بی‌میل بوده (و هست ؟) و در این میانه درستی یا نادرستی اساس تعیین این چارچوبها و حدود برایش اهمیتی ندارد. البته «فرهنگ ما» برای خودش جای بحث دارد، باید فرهنگها و ملل دیگر را از لحاظ میزان عدم عدول از قواعد نادرست و سختگیرانه‌ی سنتی مورد بررسی قرار داد، شاید اصلاً این معضل به ملیت و فرهنگ وابسته نباشد و مسأله‌ای جهانشمول باشد.

گاهی فکر می‌کنم که این زبان رمزگونه و رازآلود شعر فارسی چقدر می‌تواند سوژه‌ی خوبی باشد برای طراحی داستانها و فیلمهای خیالی بومی. مشابه همین فیلمهای هالیوودی، شاید کمی بی‌ربط باشد اما الان یک جورهایی فیلم مومیایی در ذهنم هست، آن وردخوانیها و کلید قفل تابوت مومیایی، یا این صحنه از فیلم ون هلسینگ، جایی که تکه‌ی گمشده‌ی دستورالعمل ورود به قصر کنت دراکولا مورد نیاز است:

البته این نمونه‌ها بیشتر بر روی عناصر تصویری تکیه دارند، نه رمزهای زبانی، احتمالاً نمونه‌های نزدیکتری باید وجود داشته باشند که من ندیده‌ام یا در ذهنم نیست.

به هر حال، داشتم می‌گفتم، ساده‌ترین و دم دست‌ترین این معماهای شعر فارسی را در استفاده از حساب ابجد برای ثبت تاریخها یا اعداد می‌بینیم که نمونه‌های زیادی دارد (روی کاشیها و سردر اماکن تاریخی/مذهبی کاربرد زیاد داشته است، در این حساب به حروف ارزشهای عددی ثابتی می‌داده‌اند: ا=۱، ب=۲، …،ط=۹، ی=۱۰، ک=۲۰، … و ارزش عددی کلمه را با جمع کردن ارزش تک تک حروفش محاسبه می‌کردند). در بیشتر آنها مثل بیت زیر از حافظ به روشنی گفته شده که برای رمزگشایی عددی باید ارزش کلمات را در حساب ابجد به دست آورد و جمع کرد:

که حاصل جمع ارزش عددی کلمات مشخص شده می‌شود ۷۵۷ (هجری قمری)، که تاریخ قتل شاه شیخ ابواسحاق است.

رمزگونگی را به شکلهای دیگر هم در اشعار می‌بینیم. نمونه‌ی بسیار متداولش کاربرد اصطلاحات صوفیه در شعر است. کلماتی مثل «وقت»، «برق»، «بی‌خبری»، «حضور»، «غیبت» و مانند آنها که معمولاً در شعرهای عرفانی به کار رفته‌اند، هر چند به خاطر استفاده‌ی به جا و درست این شعرها برای ناآشنایانی مثل ما معنی معمولی خودش را می‌دهد اما برای معتقدین و آشنایان به اصطلاحات این فرقه حاوی پیامهای خاص خود آنهاست (بخش عرفان از کتاب آشنایی با علوم اسلامی شهید مطهری توضیحات مقدماتی و کافی در این زمینه دارد).

علاوه بر اینها در میان اهل تصوف فرقه‌ای بوده‌اند به اسم «ملامتیان» یا «ملامتیه». اینها برای آن که در دام ریا گرفتار نشوند، در برابر چشم مردم تظاهر به گناه می‌کرده‌اند یا حداقل ادعا می‌کرده‌اند که اهل گناه هستند (اهل می و ساقی و شاهد و خرابات و خیلی چیزهای ممنوعه‌ی دیگر)!

اینها هم محصولات ادبیشان به نوعی معماگونه و «برعکس» است. زبانی برای خودشان درست کرده‌اند که برداشت خودشان از آن متفاوت است با برداشت ما از گفته‌های آنها و گاهی در بین همین اقرار به اعمال گناه‌آلود -یواشکی 😉 – بخشهایی از اسرار خودشان را مخفی کرده‌اند تا به خیال خودشان فقط «اهلش» متوجه آنها شوند. اینجور معماگونگی هم در نوع خود جالب است و می‌تواند فهمیدن منظور اصلی آنها از گفته‌هایشان هیجان‌انگیز باشد.

البته در این میان «لغزها» و «چیستانها» هم جایگاه خود را دارند:

چیستانی از رودکی، که جوابش قلم است.

فکر می‌کنم این اعتقادی که شعر (منظوم) فارسی را یک محصول مصنوعی و حاصل به هم بافتن و در کنار هم گذاشتن زوری (و نه الهام‌آمیز) کلمات می‌داند تا حدود زیادی برای شاعران تازه‌کار درست باشد (اول کلمات هم‌قافیه را روی کاغذ ردیف می‌کنند و بعد جملاتی هموزن می‌سازند که آخرشان به آن کلمات ختم شود!)، کما این که بسیاری از شاعران نامی ما (منظور آنهایی است که فقط ادبیاتیها اسمشان را زیاد می‌شنوند) نیز در همین سطح باقی مانده‌اند. اما اعتقاد دارم که این قاعده نمی‌تواند زیاد شامل نمونه‌های برجسته‌ی شعر فارسی همانند آثار حافظ شود. چرا که هر چند آغاز کار این شاعران هم با شعربافی به همان سبک شاعران تازه‌کار شروع شده اما تکرار و افزایش مهارتهای آنها باعث شده که به مرور نیاز به فرایند تصنعی منظوم کردن کلام برای آنها به کمک مهارتهای ذهنیشان کاهش یابد، به این معنی که آنها به مرور توانسته‌اند این مهارت را پیدا کنند که فکر شاعرانه را بدون زحمت به شکل نظم قانونمند و مقفی بیان کنند و در این راه غزل با توجه به این که محدودیتی درباره‌ی ارتباط معنایی بین ابیات آن برایش قائل نبودند بیشتر مورد استقبال این دسته از شاعران واقعی قرار گرفته است.

ادامه خواندن “ناظم، شاعر و یک شعر”

اگر خواستید برای آشنایی با نمونه‌های برجسته‌ی شعر معاصر آثار فروغ فرخزاد را از نظر بگذرانید بد نیست پیش از خرید هر گونه کتاب یا گزیده‌ی شعری بدانید که فروغ به خاطر دو مجموعه شعر آخرش (تولدی دیگر و ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد) شاعر بزرگی محسوب می‌شود. سه مجموعه شعر اول فروغ (اسیر، دیوار و عصیان) نمونه‌هایی نه چندان چشمگیر از همان جریان شعری پرطرفدار همعصر فروغ به حساب می‌آیند که اگر به آن سبک شعری علاقمندید در آثار فریدون مشیری، نادر نادرپور و برخی دیگر نمونه‌های بهتری از آن را مشاهده می‌کنید و به همین لحاظ حتی می‌توانید از خواندن سه دفتر شعر ابتدایی فروغ صرف‌نظر کنید و اگر فروغ را با آن سه کتاب می‌شناسید با خواندن دو کتاب برجسته‌ی او در دیدگاه خود نسبت به او تجدید نظر کنید.

تقریباً در تمامی شعرهای دو دفتر برجسته‌ی فروغ وزن (عروضی) حضوری ملموس دارد اما شاعر به هیچ وجه در قید آن نیست و هر جا که لازم بوده آن را شکسته. به همین لحاظ زبان شعری فروغ بسیار روان و در عین حال موزون است و می‌شود گفت به زبان محاوره نزدیک است.

تکه‌هایی از اشعار فروغ را که دوستشان دارم اینجا می‌آورم:

ادامه خواندن “فروغ”

از این بیت حافظ چه می‌فهمید؟:

مصرع اول می‌گوید که «پیر» و مرشد حافظ به او یا شاگردانش گفته که در آفرینش خطا و اشتباهی اتفاق نیفتاده. تا اینجا مشکلی نیست اما مصرع دوم -که در نگاه اول یک تمجید ساده از پیر دانا به نظر می‌رسد- کار را برای همه سخت کرده! آخر چرا خطاپوش؟ یعنی پیر حافظ خطاها را نادیده می‌انگاشته؟ به هر حال در شرح این بیت یکی از حکمای قرن نهم یک کتاب کامل و مستقل نوشته است و در صورتی که این بخش از کتاب بهاءالدین خرمشاهی را بخوانید متوجه می‌شوید چه تعداد آدم دیگر سعی کرده‌اند این جمله‌ی شیطنت‌آمیز و آگاهانه‌ی حافظ را به آن صورتی که مشکلی ایجاد نمی‌کند 😉 یا درست است معنی کنند.

حل معما برای همه‌ی ما لذت‌بخش و سرخوشی‌آور است، حتی می‌شود گفت بیشتر وقتها این حل هوشمندانه‌ی معماها (و نه خود معماها)ست که ما را به خودش جذب می‌کند و برای همین حتی لازم نیست حلال معما خود ما باشیم تا از آن لذت ببریم. درباره‌ی واژه‌ی معما سختگیر نباشید: هر سخن دوپهلو و رندانه‌ای که فهمیدن معنای اصلیش نیازمند هوشمندی باشد می‌تواند یک جور معما باشد.

اینها مقدمه‌ای بود برای آن که درباره‌ی یکی دیگر از شعر(=بیت)های دوپهلو و معماگونه‌ی حافظ بنویسم (قبلاً هم یک مطلب در این مورد نوشته‌ام). بخوانید:

معنای «خون دل خوردن» را می‌دانیم: یعنی به خود پیچیدن و گریه و زاری کردن از درد و غم و نگرانی و رنج. اما چرا خون دل؟: وقتی قسمتی از بدن ما زخمی می‌شود خونریزی می‌کند، شاعران فکر می‌کنند حتی وقتی دل و جان ما هم زخمی می‌شود خونریزی می‌کند و خون دل ما به شکل اشک بیرون می‌آید! پس به یک معنا خون دل را می‌توان اشک معنی کرد. با این تعبیر اشکالی ندارد که که کل عبارت «مردمک چشم من دارد خون دل می‌خورد» را معنی کنیم دارم اشک می‌ریزم و گریه و زاری می‌کنم. «جگرگوشه‌ی مردم» را هم که می‌شناسید؟ 😉 ، همین است دیگر: جزای عاشقیت و دل بستن به جگرگوشه‌ی مردم خون دل خوردن و گریه و زاری است.

اما شاید این شعر برایتان آشنا باشد: این بیت را معمولاً در کتابهای ادبیات (و از جمله فکر می‌کنم در کتابهای درسی ادبیات وقت تحصیل من) به عنوان نمونه‌ی ایهام می‌آورند. اما ایهام چیست؟: بعضی کلمه‌ها بیش از یک معنی دارند: مثلاً «شیر» می‌تواند هم آن شیری باشد که آدم آن را می‌خورد و هم آن شیری که خوراکش آدم است (و هم شیر آب!). وقتی در شعری اینجور کلمات طوری به کار بروند که بتوان با استفاده از معانی مختلف آنها برای شعر به معانی درست اما متفاوت و غیرمرتبط به هم رسید می‌گویند آن شعر در کلمه‌ی مورد نظر ایهام دارد. مثلاً این نمونه از مولوی (فکر می‌کنم البته، مطمئن نیستم) را ببینید:

می‌بینید: فرقی نمی‌کند شیر کدام جمله را شیر نوشیدنی در نظر بگیریم و شیر کدام جمله را سلطان جنگل. پس این شعر در کلمه‌ی شیر ایهام دارد.

اما بیت مورد بحث ما از حافظ ایهامش در کدام کلمه است؟: کلمه‌ی «مردم» در گذشته علاوه بر همان معنی معمول امروزیش معنای «مردمک چشم» هم می‌داده، یعنی در این بیت هم می‌شود «مردم» را همان مردمک چشمی معنی کرد که در قسمت اول دارد خون دل را می‌خورد. داستان را با این معنا و با این دید نگاه کنیم: «مردمک چشم من» عاشق زیباییهای معشوقم شده و مثل خیلی عاشقهای دیگر غیرتی و ناموس پرست 😉 است! اما دل من کار اشتباهی کرده و سزاوار بلایی که مردمک چشم سرش می‌آورد هست: او رقیب عشقی مردمک چشمم شده! و به همین خاطر مردمک چشمم دارد حقش را کف دستش می‌گذارد: این آبی که از چشمم جاری است خون دل من است که مردمک چشمم دارد آن را می‌خورد!

نرگس یعنی چشم، البته نه کاملاً، در واقع نرگس اسم گلی است که شاعران فارسی‌گو چشم زیبا را با ترکیبهایی مثل «چشم ِ نرگس» و «نرگس ِ چشم» به آن تشبیه کرده‌اند. این کلمه آنقدر برای رساندن این معنا استفاده شده که خیلی جاها حتی به تنهایی به معنای چشم زیبا به کار رفته است (اصل این کلمه هم یونانی است و نام مردی زیبارو در اساطیر یونان باستان است که وقتی در آیینه‌ی آب، چشمش به جمال خودش روشن شد عاشق خودش شد ❗ و برای این که به وصال معشوق برسد خودش را در آب انداخت و غرق شد، بعدها هم گویا در کناره‌ی مزار او -که همان آبی باشد که خود را در آن انداخت- گلی رویید که به یاد او نامش را نرگس گذاشتند [شنیده‌ام یا خوانده‌ام که ناصرالدین شاه در خاطراتش اشاره کرده که روزی در آینه، چشمش -به همان سبک آقای نرگس، گویا- به جمال خودش روشن شده و در وصف این واقعه فرمایش نموده‌اند که «از خودمان بسیار خوشمان آمد!» البته آن آقای نرگس از خودش یک کمی بسیارتر خوشش آمده بوده، چرا که در غیر این صورت احتمالاً نیاز نبود آقای میرزا رضا کرمانی توی زحمت بیفتند! 😉 ]).

طارم به معنای سقف است (تلفظ درستش، گویا، طارَم است به فتح ر). البته وقتی پای شعر در میان باشد ممکن است این سقف کمی متفاوت با سقفهای معمولی باشد. مثلاً اگر بگویند «طارم فیروزه‌ای رنگ» منظورشان آسمان است، همچنین اگر بگویند «طارمی که چشم زیر آن می‌نشیند» منظورشان ابروست یعنی همان سقفی که بالای سر چشم قرار گرفته.

این دو کلمه‌ی کلیدی برای فهمیدن معنی این بیت از حافظ کافی است:

چشمش مرساد یعنی «الهی کسی چشمش نکند!»، یعنی «چشم‌زخم از او دور بادا!»، یعنی «الهی چشم بد به او نرسد» (مــَر ِساد = نرساد، نرسد). توی این بیت تناسب قشنگی است آوردن هم نرگس و هم چشم که البته این نرگس خیلی با آن چشم تفاوت دارد.

«هیچ چیزی غیر از آن چشم زیبا نمی‌تواند به این قشنگی، زیر این ابرو جا خوش کند!» این جمله، معنی آن بیت حافظ می‌تواند باشد، اما این معنی، معنی ِ نزدیک این شعر است، یعنی همان معنیی که با نگاه اول به ذهن خطور می‌کند. در این معنی، نرگس را چشم معنا کرده‌ایم و طارم را ابرو و یک جمله‌ی وصفی در ستایش زیبایی چشم معشوق ساخته‌ایم.

اما معنی اصلی این بیت معنی دور آن است (معنایی که پس از تعمق بیشتر در شعر به آن می‌رسیم). در این معنی نرگس را به معنای «صاحب آن چشمان زیبا» در نظر می‌گیریم و طارم فیروزه‌ای را «آسمان» معنی می‌کنیم: «غیر از آن زیبای بی‌همتا هیچ کس زیر این آسمان آبی پیدا نمی‌شود که همیشه خوش باشد و گرفتار رنج و غمی نباشد.» معنا، معنای بلند، فلسفی و غمگینانه‌ایست که با معنای اول از زمین تا آسمان تفاوت دارد.

یک جمله و دو معنای کامل ِ کاملاً متفاوت و هر دو زیبا. در کلام کدام شاعر می‌توان نظیری برای آن یافت؟

این تفسیر از این بیت حافظ را در یکی از کتابهای دکتر سیروس شمیسا دیده‌ام که ندارمش و الان هم نمی‌دانم کدام کتاب است، اما حدس می‌زنم کتابی باشد که درباره‌ی بدیع و صنایع بدیعی در ادبیات فارسی نوشته‌اند.